Bariery na drodze zmiany zachowań żywieniowych

Choć wiadomo powszechnie, że racjonalne odżywianie jest podstawową kategorią zachowań zdrowotnych, to często trudno wprowadzić trwałe zmiany w sposobie odżywiania w kierunku prozdrowotnym. W procesie zmian zachowań żywieniowych mogą zaistnieć różne bariery utrudniające lub obniżające efektywność jego przebiegu.

Dysonans poznawczy

Gdy człowiek spotyka się z jakąś informacją żywieniową, a informacja ta jest dla niego ważna, w przypadku gdy będzie niezgodna z dotychczasowym jego przekonaniem, może wywołać dysonans poznawczy. Dysonans poznawczy to stan dyskomfortu, czyli negatywnego emocjonalnego pobudzenia. Jeżeli, dla przykładu, ktoś spożywał mięso w przekonaniu, że jest to produkt całkowicie bezpieczny dla zdrowia, a ponadto niezbędny do utrzymania siły życiowej i kondycji, będzie odczuwał dyskomfort, gdy spotka się z argumentacją, że częste spożywanie mięsa i jego przetworów może przyczynić się do wielu chorób cywilizacyjnych. Sposobem na redukcję dysonansu jest zmiana podstawy poprzez zmianę nastawienia emocjonalnego — naszego stosunku do danego przedmiotu, zmianę stanu wiedzy na temat danego produktu i zmianę dotychczasowych nawyków. 

Dysonans poznawczy sprzyja kształtowaniu prozdrowotnych nawyków żywieniowych, choć zmiana preferencji żywieniowych, np. dla ludzi lubiących mięso, nie jest zawsze łatwa. Osoba może zredukować dysonans usprawiedliwiając własne zachowanie, między innymi przywołując przykłady osób lubiących mięso, które dożyły długiego wieku w zdrowiu lub powołując się na badania opisujące dobroczynny wpływ czerwonego wina, które miałoby ograniczać potencjalnie szkodliwe skutki spożywania mięsa.  

Uczucie przyjemności

Do barier psychospołecznych ograniczających oddziaływanie przekazów zdrowotnych zaliczamy przede wszystkim przyjemność, jaką można czerpać z niezdrowych nawyków. Spożywanie słodyczy, potraw smażonych, niezdrowych przekąsek, jakie możemy podjadać w towarzystwie przyjaciół, dostarczają przyjemności na poziomie fizjologicznym, ale i społecznym. I to właśnie przyjemność czerpana z niezdrowych nawyków jest bezpośrednim wzmocnieniem dla antyzdrowotnych zachowań, a nagroda wynikająca ze stosowania diety i odmawiania sobie przyjemności może być zauważalna dopiero po kilku latach. Zgodnie z zasadą określaną jako gradient wzmocnienia, bezpośrednia nagroda lub kara jest bardziej efektywna niż nagroda lub kara odroczona w czasie. Umiejętność odraczania gratyfikacji jest kształtowana w procesie wychowawczym.

Kontraprzekazy 

Inną barierą stojącą na drodze przyswajania zdrowych zachowań są różnego rodzaju kontraprzekazy. Często treści prozdrowotne w mediach muszą rywalizować z przeciwstawnymi przekazami odwołującymi się na przykład do chęci zaspokojenia pragnień, szukania przyjemności czy po prostu wygody. Często przyczyną podważania albo przyjmowania z oporami zaleceń żywieniowych są sprzeczne informacje na dany temat. Zmienność publikowanych wyników badań i rozmaitość diet mających sprzyjać zdrowiu budzą wątpliwości i zniechęcają do zmiany zachowań żywieniowych. Chaos informacyjny wprowadza dodatkowo fakt niedostatecznego oznakowania produktów spożywczych, fałszywe lub niejednoznaczne informacje zawarte w reklamie oraz podleganie wielu produktów procesom technologicznym, co utrudnia oszacowanie ich rzeczywistej wartości odżywczej. 

Postawa cyniczna i defetyzm 

Typową reakcją na informacje dotyczące zagrożeń zdrowia są postawa cyniczna i defetyzm. Żyjemy w świecie gdy codziennie stykamy się z informacjami na temat szkodliwego wpływu różnych substancji na zdrowie, co prowadzi do przekonania, że w zasadzie żadna żywność nie jest dziś bezpieczna. Ten ogrom zagrożeń i czyhających niemal z każdej strony niebezpieczeństw odbiera chęć do jakichkolwiek starań w walce, która nie daje szans na powodzenie. 

Nierealny optymizm wobec własnego zdrowia 

Kolejną barierą ograniczającą wprowadzanie zmian żywieniowych jest nierealny optymizm co do własnego zdrowia. Większość Polaków uważa swój ogólny stan zdrowia za lepszy od innych, zaś ryzyko własnego zachorowania za niższe, zatem odwoływanie się do zagrożenia chorobą na skutek nieracjonalnych zachowań żywieniowych jest dla wielu mało motywujące, a szczególnie dla osób młodych i zdrowych.

Samokontrola 

Decyzja o wprowadzeniu zmiany w swój sposób odżywiania wiąże się z samokontrolą, a jest ona dla większości trudniejsza niż kontrola świata zewnętrznego. Załamanie diety i rezygnacja z modyfikowania sposobu odżywiania występują często w sytuacji, gdy źle oszacujemy własne zasoby psychoenergetyczne związane z wprowadzaniem zmiany i procesem samokontroli oraz zaniżymy koszty (np. nie docenimy czasu potrzebnego na wprowadzenie zmiany). W praktyce osoby wykorzystujące energię na kontrolowanie siebie, wykazują niedobór tej energii w innych sytuacjach. Dlatego przed zmianą diety należy dobrze oszacować własne zasoby. Okres przechodzenia trudności w pracy lub życiu osobistym — przeżywania negatywnych stanów emocjonalnych, nie jest dobrym etapem na zmiany w sposobie żywienia, bowiem wtedy łatwo redukować napięcie wynikające z negatywnych emocji poprzez powrót do starych nawyków. 

Wizerunek współczesnej medycyny 

Klasycznym przykładem trudności w zmianie odżywiania jest niestosowanie się do zaleceń lekarzy i dietetyków pacjentów cierpiących na nadciśnienie, choroby metaboliczne, choroby serca, przewodu pokarmowego i inne. Jedna z przyczyn tego stanu rzeczy leży w powszechnym wizerunku współczesnej medycyny. Nie ma w nim miejsca na bliskie relacje z personelem medycznym, a wysoki poziom stresu pacjenta spotyka się zwykle z brakiem umiejętności komunikacyjnych i motywacyjnych lekarza. W konsekwencji może to prowadzić do niezrozumienia zaleceń lekarskich, pogłębić brak zaufania lub wzbudzić obronną reakcję pacjenta, która polega na unikaniu konfliktów z lekarzem. 

Zasada reaktancji

Jeszcze inną barierą na drodze wprowadzania zmian prozdrowotnych jest zasada reaktancji, mówiąca o tym, że wszystkie formy ograniczenia swobody budzą opór, co w konsekwencji może prowadzić do odrzucenia diety i przerwania zamiaru zmiany zachowań żywieniowych na prozdrowotne. Wydaje się, że niektóre pojęcia wymagają przewartościowania. Gdyby np. w miejsce określenia „produkty zabronione” używać sformułowania "produkty, na które można sobie pozwolić, ale rzadko, gdyż nie stanowią podstawy diety”, prawdopodobnie wzrósłby odsetek osób zachęconych do wprowadzenia zasad zdrowego odżywiania.

Opr.

Agata Radosh
siegnijpozdrowie.org 

Dodatek:

Skąd możesz czerpać siłę do zmiany nawyków?

• „Ty zaś, Panie, nie oddalaj się! Mocy moja, pośpiesz mi z pomocą”. (Ps 22,20)
• „Pomoc moja jest od Pana, który uczynił niebo i ziemię”. (Ps 121,2)
• „Co niemożliwego jest u ludzi, możliwe jest u Boga”. (Łk 18,27)
• „Wszystko mogę w tym, który mnie wzmacnia, w Chrystusie”. (Flp 4,13)

źródło: Miesięcznik Znaki Czasu